IPCC 2. Çalışma Grubu 5. Değerlendirme Raporu Sözlüğü (IPCC WGII AR5 Glossary)

Hint Okyanusu Dipolü (Indian Ocean Dipole – IOD) : Hint Okyanusu deniz yüzeyi sıcaklığındaki yıl içindeki büyük ölçekli değişkenliktir. Bu rejim tropikal deniz yüzeyi sıcaklığının bölgesel gradyanıyla oluşmaktadır ve ekstrem bir fazda ekvatordaki anormal doğu rüzgarları ile birleşerek sonbahar kuzeyde Sumatra’da soğuma ve batıda Somali’de ısınmaya neden olmaktadır.

Hissedilir Isı Akışı (Sensible Heat Flux) : Yer enerji bütçesinin bir bileşeni olarak, suyun değişim aşamasıyla bağlantısız olarak, yeryüzünden atmosfere doğru olan ısı akısını belirtmek için kullanılan terim.

İklim (Climate) : Genel kabul gören ifadeyle iklim, ortalama hava olarak, daha bilimsel bir ifadeyle, aylık periyottan binlerce ya da milyonlarca yıllık periyoda kadar değişen aralıklarda sıcaklık ve yağış gibi değişkenlerin ortalamalarının ya da değişkenliğinin istatistiksel tanımlaması olarak tanımlanmaktadır. Bu değişkenlerin ortalamaları için WMO tarafından tanımlanan genel periyot 30 yıldır. İlgili değişkenler en çok, sıcaklık, yağış ve rüzgar gibi yüzey değişkenleridir. 143 Daha geniş anlamda iklim, istatiksel tanımlamaları da içerecek şekilde iklim sisteminin durumudur.

İklim Çeşitliliği Modları (Modes of Climate Variability) : Özellikle mevsimsel ve daha uzun zaman ölçeklerinde iklim sisteminin doğal çeşitliliği, atmosferik sirkülasyonun dinamik karakteristikleri ve kara ve okyanus yüzeylerinin etkileşimleri ile çoğunlukla öncelikli uzamsal düzenlerle ve zaman ölçekleriyle gerçekleşmektedir. Bu düzenler genellikle rejimler, modlar veya tele bağlantılar olarak adlandırılmaktadır. Örnekleri: Kuzey Atlantik Salınımı, Pasifik-Kuzey Amerika Rejimi, El Niño-Güney Salınımları, Kuzey Yıllık Modu (Arktik Salınım) ve Güney Yıllık Modu (Antarktik Salınımı).

İklim Değişikliği (Climate Change) : İklim değişikliği, ortalamalardaki değişikliklerle ve/ veya iklimin özelliklerindeki değişkenlik (örneğin istatistiksel testler kullanılarak) ile tanımlanabilen ve birkaç on yıllık ya da daha uzun periyotlarda bahsi geçen değişikliğin görülebildiği, “iklimin durumundaki değişiklik” olarak adlandırılmaktadır. İklim değişikliği, doğal içsel süreçler ya da güneş döngülerindeki geçişler, volkanik patlamalar, insan kaynaklı arazi kullanım değişiklikleri ya da atmosferin kompozisyonunun değişmesi gibi dış kaynaklı zorlayıcılar nedeniyle meydana gelebilmektedir. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Sözleşmesi göz önüne alınırsa, 1. paragrafta iklim değişikliğini: “ karşılaştırılabilir zaman periyotları süresince doğal iklimde gözlemlenen doğal iklim değişkenliğine ek olarak, doğrudan ya da dolaylı olarak insan aktiviteleri sonucu küresel atmosfer birleşiminde oluşan değişimler” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlamayla UNFCCC, atmosferik kompozisyonu değiştiren insan aktivitelerinin neden olduğu iklim değişikliği ile doğal nedenlerle oluşan iklim değişkenliği arasındaki farkı ortaya koymuştur.

İklim Değişikliği Etki Değerlendirmesi (Climate Change Impact Assessment) : Doğal sistemler ve insan sistemleri üzerinde iklim değişikliğini etkilerinin mali ve/veya mali olmayan açıdan belirlenmesi ve değerlendirilmesidir.

İklim Değişikliği İçin Azaltım (Mitigation of Climate Change) : Sera gazlarını azaltmak veya sera gazı yutaklarını artırmak için insanlar tarafından yapılan müdahaledir.

İklim Değişikliği Taahüdü (Antlaşması) : Okyanuslardaki termal durağanlık/atalet ve arazi yüzeyi ile kriyosferdeki yavaş süreçler nedeniyle, bugünün değerleriyle atmosferik kompozisyon sabitlense bile iklim değişmeye devam edecektir. Atmosfer kompozisyonundaki geçmiş değişiklikler, radyatif dengesizlik devam ettiği ve iklim sisteminin tüm bileşenleri yeni duruma ayak uydurana kadar, kararlı bir iklim değişikliğine öncülük etmektedir. Atmosfer kompozisyonun sürekli olması sonrasında, sıcaklıktaki daha yüksek değişimler kararlı ve sürekli sıcaklık kompozisyonu ya da basitçe kararlı ısınma ya da ısınma kararlılığı olarak adlandırılmaktadır. İklim değişikliği antlaşma, hidrolojik döngüdeki, deniz seviyesi değişimlerindeki ve ekstrem havadaki gibi diğer gelecek değişimleri de kapsamaktadır. Sürekli emisyon kararlılığı, antropojenik emisyonların devamlı olmasından kaynaklanan ve emisyonların sıfır olduğu varsayımındaki kararlı iklim değişikliğidir.

İklim Değişkenliği (Climate Variability) : İklim değişkenliği, tek bir hava olayının ötesinde bütün zamansal ve mekansal ölçeklerde iklimin ortalama durumdaki ve diğer istatistiklerdeki (standart sapma, ekstremlerin oluşması vb.) değişimler olarak tanımlanır. Değişkenlik, iklim sistemi içindeki doğal içsel süreçler (içsel değişkenlik), doğal ya da insan kaynaklı dışsal zorlamalardaki değişimler sebebiyle oluşur (dışsal değişkenlik).

İklim Ekstremi (Ekstrem Hava ya da Ekstrem İklim Olayı)- (Climate Extreme (Extreme Weather or Climate Event)) : Hava ya da iklimde, herhangi bir iklim değişkeninde gözlemlenmiş değerlerin oluşturduğu aralığın alt ya da üst sınırındaki bir eşik değerinin aşılması olarak tanımlanmaktadır. Basit deyişle, ekstrem hava ya da iklim olayları genel olarak “iklim ekstremleri” olarak adlandırılırlar.

İklim Eşiği (Climate Threshold) : İklim sistemi içindeki herhangi bir iklim zorlama faktörünün, aşılması durumunda iklimin linear olmayan (doğrusal olmayan) tepkisine neden olacak sınır değeridir.

İklim Geribildirimleri (Climate Feedback) : İklim sistemindeki süreçler arasındaki bir etkileşim ya da, bir başlangıç sürecinin kendisinden sonraki bir süreci değiştirdiği ve bu değişikliğin de başlangıç sürecini etkilemesi durumu, “iklim geribildirimi” olarak adlandırılır. Pozitif geri besleme orijinal süreci yoğunlaştırırken, negatif geri besleme yoğunluğunu azaltır.

İklim Hassasiyeti (Climate Sensitivity) : IPCC raporlarında, iklim denge hassasiyeti, atmosferik eşdeğer karbondioksit konsantrasyonunun iki katına çıkmasını müteakip yıllık ortalama küresel yüzey sıcaklığındaki denge değişimi olarak tanımlanmaktadır. Hesaplama kabiliyetlerindeki sınırlamalar nedeniyle, bir iklim modelindeki iklim denge hassasiyeti genellikle bir atmosfer genel dolaşım modeli ile birleştirilen karışık yüzey okyanus modeli çalıştırılmasıyla tahmin edilir. Çünkü iklim denge hassasiyeti, atmosferik süreçler tarafından belirlenir. Verimli modeller, dinamik bir okyanus ile bunu hesaplamak için çalıştırılabilirler. Efektif iklim hassasiyeti, denge gerekliliğinden kaçınan göreceli/oransal bir büyüklüktür. Bu kavram, dengede olmayan şartların gelişmesi için model çıktılarından yararlanılarak değerlendirilir. Bu, belli bir zamanda iklim geri beslemelerinin güçlerinin bir ölçüsüdür ve zorlama geçmişi ve iklimin durumuna göre çok büyük değişkenlik gösterir. İklim hassasiyet parametresi (Birimi: °C W/m2), radyatif zorlamadaki 1 birim değişimi takiben yıllık ortalama küresel yüzey sıcaklığındaki eşdeğer değişim olarak adlandırılır. İklimin ani tepkisi, atmosferik karbondioksitin iki katına çıktığı zaman, yani, bir küresel model ile denenen 70 yılda yıllık %1 karbondioksit bileşenindeki yükselme olduğunda, küresel yüzey sıcaklığının 20 yıllık ortalamasındaki değişimdir. Daha basit ifadeyle, sera gazı emisyonlarına karşılık iklimin verdiği tepkinin gücü ve hızının bir ölçüsüdür.

İklim Modeli (Climate Model) : İklim sisteminin bileşenlerinin fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerine, etkileşimlerine ve geri beslemelerine ve bunların bazı bilinen özelliklerinin açıklamalarına dayanan iklim sisteminin nümerik olarak gösterimidir. İklim sistemi değişen karmaşıklıkta modeller tarafından temsil edilebilir, yani, her bir bileşen ya da bileşenlerin her bir kombinasyonu için, bir model dizi ya da hiyerarşisi tanımlanabilir. Bu model dizileri ya da hiyerarşisi, uzaysal boyutların sayısı, fiziksel kimyasal ve biyolojik süreçlerin açık şekilde temsil edilmesi, ya da hangi deneysel (ampirik) parametrizasyonların yer aldığı gibi özellikler bakımından farklılaşırlar. Birleştirilmiş Atmosfer-Okyanus Genel Dolaşım Modelleri, şuan var olan en son ve en kapsamlı iklim sistemi temsiliyetini bizlere sağlamaktadır. Kimya ve biyoloji etkileşiminin yer aldığı daha karmaşık modellere doğru bir gelişme şuan model çalışmalarında yer almaktadır. İklim modelleri, aylık, mevsimsel ya da yıllara göre olmak üzere, değişen periyotlarda iklim tahminleri üretmek gibi operasyonel amaçlar için, iklimi bilgisayar sistemlerinde simule etmek ve iklim araştırmaları yapmak için bir araç olarak kullanılmaktadır.

İklim Tahmini (Climate prediction) : Bir iklim tahmini, mevsimsel, yıllık ya da on yıllık periyotlarda iklimin aktüel gelişim sürecinin tahmin edilmesi girişiminin bir sonucudur. İklim sisteminin gelecekteki izleyeceği yol, başlangıç koşullarına oldukça bağlıdır, bundan dolayı, tahminler doğal olarak hep olasılıklıdır.

İklim Projeksiyonu (Climate Projection) : Bir iklim projeksiyonu, iklim sisteminin gelecekteki sera gazı emisyon ya da konsantrasyonlarına ve aerosollere karşı genellikle bir iklim modeli tarafından üretilen simülasyonlara dayanan “simüle edilmiş” öngörüsüdür. İklim projeksiyonları, iklim tahminlerinden, emisyon/konsantrasyon/radyatif zorlama senaryolarına bağlı olmalarıyla ayrılırlar. Bu senaryolar, gelecekteki olası sosyo-ekonomik ve teknolojik gelişmeler çerçevesinde oluşturulmuş varsayımlara dayanırlar bundan dolay belisizlik (uncertainty) oldukça fazladır.

İklim Senaryosu (Climate Scenario) : Gelecek iklimin makul ve sıklıkla basitleştirilmiş bir temsili, antropojenik iklim değişikliğinin potansiyel sonuçlarının araştırılmasında kullanımı için oluşturulan ve sıklıkla etki modellerine girdi olarak hizmet eden, kendi içinde tutarlı bir dizi iklimsel ilişkilere dayanmaktadır. İklim projeksiyonları, çoğunlukla, iklim senaryolarının oluşturulmasına hammadde olarak hizmet eder, fakat iklim senaryoları genellikle halihazırdaki iklim gözlemleri gibi ek bilgilere de ihtiyaç duyar. Bir iklim değişikliği senaryosu, iklim senaryosu ve günümüz ikliminden farklıdır.

İklim Sistemi (Climate System) : İklim sistemi, 5 temel bileşenden oluşan oldukça karmaşık bir sistemdir. Bunlar; atmosfer, hidrosfer, kriyosfer, litosfer ve biyosfer ile bunlar arasındaki etkileşimdir. İklim sistemi, kendi iç dinamikleri ile birlikte volkanik patlamalar, güneş döngüleri ve onların değişimleri ve arazi kullanımı ile atmosfer bileşiminde insan etkisiyle oluşan zorlamalar gibi dış faktörlerin etkisi altında gelişir.

İklimsel Yürütücüler (Climatic Driver) : Hidrosferi, biyosferi ya da yerküreyi kısmen değiştiren ve insanlar ile ekosistemler için belli sonuçlar doğuran bir atmosferik etken ya da süreç olarak tanımlanır.

İnsan Etkisi (Anthropogenic) : İnsan aktivitelerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmayı ya da insan aktiviteleri tarafından üretilmiş olmayı ifade etmektedir.

Olağanüstü / Ekstrem Hava Olayı (Extreme Weather Event) : Ekstrem bir hava olayı, belli bir yerde ve yılın belirli bir zamanında görülmesi nadir hava olan olayıdır. Nadirin tanımları değişebilir ancak ekstrem bir hava olayı, gözlemlere dayalı tahmin edilmiş olasılık yoğunluk fonksiyonunun % 10 – % 90 aralığı dışında kaldığı durumlarda gerçekleşen olayları temsil eder. Mantığa 146 dayalı olarak, ekstrem hava karakteristiklerinin tanımı bölgeye göre değişim gösterebilir. Günümüzde, tek bir ekstrem olayın direk olarak insan kaynaklı etkiler sonucu oluştuğu söylenemez. Ekstrem olaylar belirli bir süre devam ettiğinde (örneğin bir mevsim boyunca) ve özellikle kendi başına ekstrem olan bir sonuca neden olduğunda (örneğin, kuraklık veya bir mevsim boyunca yoğun yağış ) ekstrem olay olarak sınıflandırılabilir.

Olasılık Yoğunluk Fonksiyonu (Probability Density Function – PDF) : Bir olasılık yoğunluk fonksiyonu, değişkenin farklı sonuçlarının meydana gelme olasılığını gösteren bir fonksiyondur. Fonksiyon tanımlandığı etki alanı üzerinde birleştiricidir ve bir alt etki alanı üzerinde integralin değişken sonucu bu alt etki alanı içinde yer alma olasılığına eşit olma özelliğine sahiptir. Örneğin, PDF’den elde edilmiş sıfırdan büyük olarak özel bir şekilde tanımlanmış sıcaklık anomalisinin bir olasılığı sıfırdan büyük tüm olası sıcaklık anomalileri üzerinde PDF ile birleştirilerek elde edilir. Olasılık yoğunluk fonksiyonları iki veya daha fazla değişkenle aynı anda aynı şekilde tanımlanır.

Ozon (Ozone) : Ozon, oksijenin üç atomlu hali (O3) olan bir atmosfer bileşenidir. Troposferde, hem doğal bir şekilde hem de insan aktivitelerinin sonucu oluşan gazların fotokimyasal reaksiyonları sonucu oluşmaktadır. Troposferik ozon sera gazı etkisi yapmaktadır. Stratosferdeki oluşumu, solar ultraviole radyasyonu ile moleküler oksijenin (O2) etkileşimi ile gerçekleşmektedir. Ozon, stratosferdeki stratosferik radyatif dengesinde baskın bir rol oynamaktadır. En yüksek konsantrasyonu ozon tabakasında bulunmaktadır.

Parametrizasyon (Parameterization) : Bu terim, iklim modelleri için modelle oluşturulmuş geniş ölçekli akış ile bu tarz alt-grid ölçekli süreçleri alan- veya zaman-ortalamalı etkisi arasındaki ilişkiler ile modelin (alt-grid süreçleri) uzamsal ve zamansal çözünürlüğünde açık bir şekilde temsil edilemeyecek olan süreçleri temsil etme tekniğini ifade etmektedir. Pasifik On-yıllık Salınımı (Pacific Decadal Oscillation – PDO) 20°N Kuzey Pasifik’in kuzeyinde deniz yüzeyi sıcaklığının ilk deneysel ortogonal fonksiyonunun modeli ve zaman serileridir. Bu salınımın tüm Pasifik Havzasını kapsayacak şekilde genişlemiş olanı On-yıllar-arası Pasifik Salınımı (Inter-decadal Pacific Oscillation – IPO) ismiyle bilinmektedir. Her iki salınımda hemen hemen aynı zamansal gelişimi göstermektedirler.

Projeksiyon (Projection) : Projeksiyon, gelecekteki evrim potansiyeli miktar ya da miktarlarının sık sık bir model yardımı ile hesaplanmasıdır. Tahminlerin aksine, projeksiyon ilgili varsayımlarla koşulludur, örneğin gelecekteki sosyoekonomik ve teknolojik gelişmeler farklı olabilir veya olmayabilir.

Tahmin Edilebilirlik (Predictability) : Bir sistemin geçmiş durumlarına ve günümüzde sahip olunan bilgiye dayanarak bu sistemin gelecekteki durumları için yapılabilecek tahminin ölçüsüdür. İklim sisteminin geçmişteki ve şimdiki durumları hakkında sahip olunan bilgi ve bu bilgiyi kullanarak iklim tahmini yapmaya çalışan modeller mükemmel olmadığından ve aynı zamanda iklim sistemi özünde lineer olmayıp ve karmaşık olduğundan iklim sisteminin tahmin edilebilirliği sınırlıdır. Rastgele tutarlı modellerde ve gözlemlerde bile, bu şekilde lineer olmayan sistemlerin tahmin edilebilirliği sınırlıdır (AMS, 2000).

Temiz Gelişme Mekanizmaları (Clean Development Mechanism-CDMs) : Temiz gelişme mekanizmaları, henüz UNFCCC ve Kyoto Protokolü’nü imzalamalarına rağmen herhangi bir indirim taahhüdü almamış ülkelerde sera gazı emisyonlarının azaltılmasına imkan tanıyan projelerdir.

Temsili Konsantrasyon Rotaları (Representative Concentration Pathways – RCPs): Senaryolar, arazi kullanımı ve arazi örtüsü olarak kullanımının yanı sıra, sera gazları, aerosoller ve kimyasal olarak aktif gazların tam paketi, emisyonlar ve konsantrasyonları için zaman yollarını içerir (Moss ve diğ., 2008). “Temsili” kelimesi her RCP için sadece birçok olası senaryoları sağladığı anlamına gelir belirli ışınımsal zorlama özelliklerini içererek. ‘Rota’ terimi sadece konsantrasyon seviyeleri ilgi uzun vadeli değil aynı zamanda zamanla alınan yörüngenin o sonuca ulaşmak için olduğunu vurgulamaktadır. (Moss ve diğ., 2010). Entegre Değerlendirme Modelleri tarafından üretilen literatürde yayınlanmış dört RCPs seçildi ve bu IPCC Değerlendirme kullanılan İklim öngörüleri ve projeksiyonlar için bir temel olarak WGI AR5 sunulmuştur: RCP8.5; 2100 yılı için yüksek radyatif zorlama öngörülmektedir > 8,5 W/m2 ve zamanla artmaya devam ediyor. RCP6.0 ve RCP4.5; 2100 sonrasında; iki ara “istikrar rotası” olup ışınımsal zorlama yaklaşık olarak 6 W/m2 ve 4.5 W/m2 olarak dengelenmiştir. RCP2.6; 2100 öncesi yaklaşık tepe değeri 3 W/m2 olup devamında azalış göstermesi öngörülmektedir.

Termohalin Döngüsü –THC (Thermohaline circulation – THC) : Düşük yoğunluklu okyanusun üst yüzey sularının yüksek yoğunluklu orta seviye ve derinlerdeki sularla sirkülasyonunu sağlayan geniş ölçekli döngüdür. Termohalin döngüsü, yüksek enlemlerde dar alanlardaki yüksek yoğunluktaki suların dip akıntısı ile tropik bölgelerde yavaş yavaş deniz yüzeyine çıkması ve daha geniş coğrafyalara yayılması nedeniyle asimetrik bir döngü olarak kabul edilmektedir. THC düşük sıcaklık ve/veya yüksek tuzluluğun sebep olduğu yüzey veya yüzeye yakın yoğunluğun tetiklemesiyle oluşur, fakat bilinen adına rağmen ayrıca rüzgar ve gelgitler gibi mekanik etkiler nedeniyle de tetiklenmektedir. THC döngüsü sık sık Meridyensel Terselme Döngüsü (Meridional Overturning Circulation MOT ) adıyla da bilinmektedir.

Termoklin (Thermocline) : Çok derin okyanus ile okyanus yüzeyi arasında bulunan, maksimum düşey ısı sıkışması gradyanı. Subtropikal bölgelerde, termoklin kaynağı genellikle, dalarak ekvator yönünde ilerlemiş daha yüksek enlemlerin yüzey sularıdır. Yüksek enlemlerde, termoklin yerine maksimum düşey tuzluluk gradyanı olan haloklin bulunabilir.