ATSDR Substance Priority List Nedir? Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Öncelik Sıralaması

ATSDR Substance Priority List (SPL), yani Madde Öncelik Listesi, ABD’de tehlikeli atık sahalarında en sık karşılaşılan ve insan sağlığı için en büyük potansiyel riski taşıyan kimyasal maddeleri sıralayan bilimsel bir listedir. Bu liste, özellikle arsenik, kurşun, cıva, benzen, PCB’ler gibi hem toksik hem de çevrede kalıcı maddeleri öne çıkarır ve toksikoloji çalışmalarının, düzenleyici kararların ve sağlık risk değerlendirmelerinin odak noktasını belirler.

Su arıtma, çevre sağlığı ve içme suyu güvenliği ile ilgilenen herkes için bu listenin mantığını anlamak, hangi kirleticilerin “kritik öncelik” sayıldığını bilmek açısından büyük önem taşır.

🧪 Substance Priority List Tam Olarak Nedir?

ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry) ve EPA (U.S. Environmental Protection Agency), ABD’deki National Priorities List (NPL) olarak bilinen, ağır şekilde kirlenmiş ve temizlenmesi öncelikli olan sahalarda en sık görülen kimyasalları inceleyerek bir öncelik listesi hazırlar.

Bu listeye Substance Priority List (SPL) adı verilir ve temel olarak şu soruya yanıt arar:

Hangi maddeler, hem sık görüldüğü hem de toksisitesi ve maruziyet potansiyeli yüksek olduğu için, insan sağlığı açısından en öncelikli endişe kaynağıdır?

Liste, her maddeye bir puan vererek öncelik sıralaması oluşturur. Bu puanlama; saha sayısı, konsantrasyonlar, toksikolojik veriler ve insan maruziyeti gibi değişkenlere dayanır.

Önemli nokta:
Bu, “en zehirli maddeler listesi” değil; “saha gerçeklerine göre insan sağlığı için en kritik olanlar” listesidir.

Önemli nokta: Bu, “en zehirli maddeler listesi” değil; “saha gerçeklerine göre insan sağlığı için en kritik olanlar” listesidir.

⚖️ “En Toksik Madde Listesi” Değil, Öncelik Listesi

ATSDR, sayfada özellikle vurguluyor:

• Bu liste “en zehirli kimyasallar” listesi değildir.
• Bir madde nispeten daha az toksik olabilir ama çok sayıda sahada, yüksek miktarda bulunuyorsa, listede yukarıya çıkabilir.
• Tersine, son derece toksik ama çok nadir görülen bir madde, bu öncelik listesinde daha aşağıda yer alabilir.

Yani SPL, temel olarak üç ana ekseni birlikte değerlendirir:

1. Frekans – NPL sahalarında ne kadar sık bulunuyor?
2. Toksisite – İnsan sağlığı üzerindeki zararı ne kadar ciddi?
3. Maruziyet potansiyeli – İnsanların o maddeyle karşılaşma olasılığı ne kadar yüksek?

Bu üç faktörün bileşimi, maddenin aldığı toplam puanı belirler ve listede kaçıncı sırada yer aldığını gösterir.

📜 Hukuki Arka Plan: CERCLA ve SARA Neden Önemli?

Bu listenin dayandığı yasal temel, ABD’de 1980’de çıkarılan:

• CERCLA (Comprehensive Environmental Response, Compensation, and Liability Act)
  – Halk arasında “Superfund” yasası olarak da bilinir.
• Daha sonra yapılan ek düzenleme:
  SARA (Superfund Amendments and Reauthorization Act)

Bu mevzuat, ciddi şekilde kirlenmiş sahaların tespiti, temizlenmesi ve bu sahalarla ilişkilendirilen tehlikeli kimyasalların sistematik takibini zorunlu kılar.

Kanuna göre ATSDR ve EPA:

• NPL’deki sahalarda en sık görülen kimyasalları belirlemek,
• Bunları öncelik sırasına göre listelemek,
• Ve bu maddeler için toksikolojik profiller hazırlamakla yükümlüdür.

Bu nedenle Substance Priority List sadece akademik bir liste değildir;
hukuki, sağlık politikası ve saha yönetimi açısından bağlayıcı bir referans niteliğindedir.

🔁 Liste Ne Sıklıkla Güncelleniyor?

ATSDR, Substance Priority List’i:

• Genellikle iki yılda bir resmi olarak güncelliyor,
• Bunun yanı sıra her yıl gayriresmî gözden geçirme ve düzeltmeler yapabiliyor.

Bu sayede:

• Yeni kirlilik verileri,
• Yeni toksikolojik çalışmalar,
• Yeni tespit edilen sahalar ve güncellenen risk değerlendirmeleri

listeye yansıtılıyor.

Şu an sahalarda kullanılan veri setleri içinde, özellikle 2022 SPL çalışması oldukça güncel ve detaylı analizler içeriyor.

🧬 2022 ATSDR Substance Priority List: İlk Sıradaki Maddeler

ATSDR’nin 2022 tarihli listesinde, ilk 10 madde insan sağlığı açısından en kritik kombine riskleri temsil ediyor. Listenin başında yer alan bazı kimyasalları Türkçe perspektifle kısaca özetleyelim:

Arsenik (ARSENIC)

• 2022 sıralamasında: 1. sırada
  • Doğal olarak bazı kayaç ve topraklarda bulunabilir, bunun yanında madencilik, metal işleme ve eski pestisit kullanımıyla çevreye yayılabilir.
  • Kronik maruziyet; cilt, sinir sistemi, kardiyovasküler sistem ve özellikle kanser (akciğer, mesane, deri) riskinde artışla ilişkilidir.
  • İçme suyundaki arsenik, özellikle kuyu suyuna bağımlı bölgelerde ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilir.

Kurşun (LEAD)

• Tarihsel olarak boyalar, benzin katkıları, boru sistemleri ve endüstriyel salımlar yoluyla yaygınlaşmıştır.
  • Çocuklarda zihinsel gelişim geriliği, öğrenme güçlükleri, davranış sorunları gibi ağır sonuçlar doğurabilir.
  • Yetişkinlerde hipertansiyon, böbrek hasarı, anemi gibi etkilerle ilişkilidir.

Cıva (MERCURY)

• Özellikle metilcıva formu, balık ve deniz ürünleri yoluyla besin zincirine girer.
  • Sinir sistemi toksini olarak bilinir; gebelik dönemindeki maruziyet, bebeklerde sinir sistemi gelişimini olumsuz etkiler.
  • Endüstriyel atıklar, eski termometreler, bazı ürünler ve kömür yakımı önemli kaynaklardandır.

Vinil Klorür (VINYL CHLORIDE)

• PVC plastik üretiminde kullanılır.
  • Uzun süreli maruziyet; özellikle karaciğer tümörleri ve bazı nadir kanser türleriyle ilişkilidir.
  • Endüstriyel sahalarda, sızıntı ve buharlaşma yoluyla çevreye yayılabilir.

Poliklorlu Bifeniller (PCBs – POLYCHLORINATED BIPHENYLS / AROCLOR serisi)

• Eski transformatör yağlarında, kapasitörlerde ve çeşitli endüstriyel uygulamalarda kullanılmış, artık üretimi yasaklanmış kalıcı organik kirleticiler.
  • Çevrede çok kalıcı, toprak ve sedimentlerde birikir, besin zincirine girer.
  • Karaciğer, bağışıklık sistemi, endokrin sistem ve olası kanser riskleri ile ilişkilidir.

Benzen (BENZENE)

• Petrol ve petrokimya endüstrisinin temel bileşenlerinden.
  • Uzun süreli maruziyet, özellikle lösemi başta olmak üzere kan kanserleri ile ilişkilidir.
  • Benzin, solventler ve sanayi emisyonları başlıca kaynaklardır.

Kadmiyum (CADMIUM)

• Akü üretimi, metal kaplama, bazı pigmentler ve fosfat gübreler yoluyla çevreye karışabilir.
  • Böbrek hasarı, kemik yoğunluğu kaybı (osteomalazi/osteoporoz) ve bazı kanserlerle ilişkilendirilir.

Benzo(a)piren ve diğer PAH’lar (BENZO(A)PYRENE, POLYCYCLIC AROMATIC HYDROCARBONS)

• Yanma ürünleri: kömür, odun, sigara dumanı, egzoz, ızgara/kömür ateşinde pişen etler vb.
  • Birçok PAH bileşiği kanserojen olarak sınıflandırılmıştır.
  • Hem solunum hem de gıda yoluyla maruziyet önemlidir.

Klorlu Pestisitler (DDT, DDE, DDD, Dieldrin, Heptachlor, Chlordane vb.)

• Birçoğu bugün yasaklanmış olsa da çevrede uzun yıllar kalıcı olmaları nedeniyle hâlâ toprakta ve sedimentte tespit edilebilmektedir.
  • Sinir sistemi ve endokrin sistem üzerine toksik etkileri ve bazı kanser türleriyle bağlantıları araştırılmıştır.

Bu sayılan maddeler sadece listenin küçük bir kısmı. 2022 SPL’de 250’nin üzerinde öncelikli madde bulunuyor ve her biri için ayrıntılı toksikolojik profil hazırlanmaya aday.

🌍 Bu Liste Türkiye ve İçme Suyu Perspektifi İçin Neden Önemli?

Her ne kadar liste, ABD’deki NPL sahalarına dayanarak hazırlanmış olsa da, kimyasal maddelerin toksisitesi ve insan vücuduna etkisi ülkeye göre değişmez.
Dolayısıyla:

• Arsenik, kurşun, cıva, benzen gibi maddeler Türkiye’de de aynı biyolojik etkileri gösterir.
• Eski sanayi bölgeleri, maden sahaları, eski boru sistemleri ve tarımsal kimyasal kullanımı olan her ülkede benzer risk profilleri görülebilir.
• İçme suyunda yapılan ağır metal ve organik kirletici analizlerinde, bu liste sıkça referans çerçeve olarak kullanılır.

Örneğin:

• Bir bölgede arsenik problemi varsa, ATSDR’nin verileri o maddenin sağlık riskini sınıflandırmada güçlü bir dayanak oluşturur.
• Kurşunlu boru sistemleri, hem ABD’de hem de Avrupa ve Türkiye’de tarihsel bir sorun olduğundan, SPL’de kurşunun üst sıralarda olması su ve tesisat yönetimi için bütün dünyaya mesaj niteliğindedir.

🧩 Substance Priority List Nasıl Kullanılır?

Bir halk sağlığı uzmanı, çevre mühendisi veya su arıtma konusunda çalışan bir profesyonel, SPL’yi şu şekillerde kullanabilir:

• Risk iletişimi:
  Topluma yönelik bilgilendirme materyallerinde, “arsenik, kurşun gibi maddeler ATSDR’nin öncelikli listesinde en üst sıralarda yer alıyor” diyerek konunun ciddiyetini gösterebilir.
• Önceliklendirme:
  Tüm maddeleri aynı anda izlemek ve yönetmek mümkün değil. SPL, hangi maddelerin takipte öncelikli olması gerektiğine karar verirken pratik bir rehber sunar.
• Toksikolojik profil seçimi:
  ATSDR’nin detaylı toksikolojik profilleri için hangi maddelere öncelik verileceği, bu listeye göre belirlenir. Böylece sınırlı kaynaklar, en kritik maddelere yönlendirilir.
• Karşılaştırma ve izleme:
  Yeni sahalar, eski listelerle karşılaştırıldığında “risk desenini” anlamaya yardımcı olur. Hangi maddelerin zamanla daha çok ya da daha az sorun olduğunu görmek mümkündür.

🧠 “En Tehlikeli Madde Hangisi?” Sorusu Neden Yanlış?

Halk arasında sık duyulan sorulardan biri:

“En zehirli madde hangisi? Arsenik mi, cıva mı, kurşun mu?”

Bilimsel açıdan bu sorunun tek bir cevabı yok, çünkü:

• Toksisite doza, maruziyet süresine, maruziyet yoluna (su, hava, gıda), yaşa ve sağlık durumuna göre değişir.
• Bazı maddeler akut (kısa sürede yüksek dozda) toksiktir, bazıları kronik (düşük dozda uzun süre maruz kalınca) etkiler gösterir.
• Kimi maddeler kanser riski, kimileri sinir sistemi, kimileri üreme sağlığı veya organ hasarı üzerinden risk oluşturur.

Substance Priority List, bu karmaşık tabloyu, saha gerçekleri ve maruziyet ihtimaliyle birleştirerek yorumlar.
Yani “saf zehirlilik” değil, gerçek hayattaki önem derecesi sıralanır.

🧭 ATSDR Listesi ile Diğer Standartlar Nasıl Birlikte Okunmalı?

SPL, tek başına bir “yasal limit” listesi değildir. Bunun yanında:

• İçme suyu standartları (WHO, EPA, AB, Türkiye yönetmelikleri),
• İş yeri maruziyet limitleri,
• Gıda kirletici limitleri,
• Çevre kalite standartları

ile birlikte okunmalıdır.

Örneğin:

• Arsenik SPL’de ilk sırada yer alırken,
• İçme suyunda arsenik için çok düşük yasal sınırlar belirlenmiştir,
• Aynı zamanda çeşitli örgütler, arsenik maruziyetinin uzun vadeli kanser riskleriyle ilgili kapsamlı rehberler yayımlamıştır.

Bir su arıtma blogunda veya teknik içerikte, SPL’den bahsetmek, bilimsel arka planı ve öncelik mantığını anlatmak için oldukça güçlü bir araçtır.

❓ Sıkça Sorulan Sorular

Substance Priority List sadece ABD için mi geçerli?

Liste, verilerini ABD’deki National Priorities List (NPL) sahalarından alsa da, kimyasalların toksik özellikleri evrenseldir. Bu nedenle SPL’de üst sıralarda yer alan maddeler, sanayileşmiş veya eski endüstriyel alanlara sahip pek çok ülkede benzer risk profiline sahip olur. Türkiye’de de arsenik, kurşun, cıva gibi maddeler için yapılan risk değerlendirmelerinde, ATSDR gibi kurumların verileri sıkça referans alınır.

Bu listede olmak, bir maddenin kesin “ölümcül” olduğu anlamına mı geliyor?

Hayır. Bir maddenin SPL’de yüksek sırada yer alması, onun:

• NPL sahalarında sık görüldüğü,
• Toksik etkilerinin ciddi olduğu,
• Ve insan maruziyet potansiyelinin yüksek olduğu anlamına gelir.

Ancak bu, her maruziyetin ölümcül olduğu demek değildir. Risk daima doz, süre ve maruziyet yolu ile birlikte değerlendirilmelidir.

Liste ne kadar sık güncelleniyor?

ATSDR, listeyi genelde iki yılda bir resmî olarak güncelliyor ve her yıl da gayriresmî bir gözden geçirme yapıyor. Yeni veriler, yeni sahalar, yeni toksikolojik çalışmalar devreye girdikçe, maddelerin sıralaması da zaman içinde değişebiliyor.

İçme suyu arıtma cihazı alırken Substance Priority List’e bakmak ne işe yarar?

Eğer yaşadığın bölgede:

• Yerel raporlarda veya akademik çalışmalarda arsenik, kurşun, cıva, benzen gibi maddelerden bahsediliyorsa,
• ATSDR SPL’de bu maddelerin de üst sıralarda yer aldığını görüyorsan,

şunu anlarsın:
Bu kirleticiler, hem global ölçekte hem de lokal sahalarda öncelikli risk kaynağı olarak kabul ediliyor. Bu durumda tercih edeceğin arıtma sisteminin, bu spesifik kirleticileri etkin şekilde uzaklaştırabildiğine dair teknik kanıt (test raporu, sertifika vb.) aramak çok daha anlamlı hale gelir.

Substance Priority List ile toksikolojik profiller arasındaki ilişki nedir?

SPL, aslında ATSDR’nin hangi maddeler için öncelikle detaylı toksikolojik profil hazırlayacağını belirleyen bir rehberdir. Yani:

• Listeye giren her madde, potansiyel bir “ayrıntılı dosya adayı”dır.
• ATSDR, bu maddeler için kapsamlı raporlar (kanser riski, organ hedefleri, maruziyet yolları, hassas gruplar vb.) oluşturur.
• Böylece sağlık otoriteleri, hekimler, mühendisler ve politika yapıcılar daha sağlam verilere dayanarak karar verebilir.