7.1 İçme suyuyla İlgili Mikrobiyal Tehlikeler

Patojenik bakterilerin, virüslerin ve parazitlerin (örneğin, protozoalar ve helmintler) neden olduğu bulaşıcı hastalıklar, içme suyuyla ilişkili en yaygın ve yaygın sağlık riskidir. Halk sağlığı yükü, patojenlerle ilişkili hastalıkların şiddeti ve insidansı, bulaşıcılıkları ve maruz kalan nüfus tarafından belirlenir.

Patojenik bakterilerin, virüslerin, protozoaların ve helmintlerin neden olduğu bulaşıcı hastalıklar, içme suyuyla ilişkili en geniş ve yaygın sağlık riskidir.

Savunmasız altpopülasyonlarda, hastalık sonucu daha ciddi olabilir. Su temin güvenliğindeki (kaynak, arıtma ve dağıtım) bozulma, büyük çaplı kontaminasyona ve potansiyel olarak tespit edilebilir hastalık salgınlarına yol açabilir. Bazı durumlarda, düşük seviyeli, potansiyel olarak tekrarlanan kontaminasyon, önemli spor rahatsızlığa yol açabilir, ancak halk sağlığı gözetimi, kontamine içme suyunu kaynak olarak tanımlama imkânı bulamaz. Su kaynaklı patojenler, onları diğer içme suyu kirleticilerinden ayıran birkaç özelliğe sahiptir:

• Patojenler akut ve kronik sağlık etkilerine neden olabilir.
• Bazı patojenler çevrede çoğalabilir.
• Patojenler ayrıktır.
• Patojenler genellikle suda askıda katı maddelere yapışık veya agregadır ve patojen konsantrasyonları zaman içinde değişir, bu nedenle enfekte edici bir doz alma olasılığı suda bulunan ortalama konsantrasyonlarından tahmin edilemez.
• Bir patojene maruz kalmanın hastalığa yol açması, patojenin dozu, invazivliği ve virülensin yanı sıra bireyin bağışıklık durumuna da bağlıdır.
• Enfeksiyon oluşursa, patojenler konaklarında çoğalır.
• Bazı su kaynaklı patojenler ayrıca gıda, içecek veya sıcak su sistemlerinde çoğalabilir, enfeksiyon olasılığını devam ettirebilir veya hatta artırabilir.
• Birçok kimyasal madde gibi, patojenler kümülatif bir etki göstermez.
• İnsan patojenlerinden kaynaklanan bulaşıcı riskleri değerlendirmek için matematiksel bir çerçeve olan kantitatif mikrobiyal risk değerlendirmesi (QMRA), özellikle sporadik hastalıklarla ilişkili olanlar olmak üzere su kaynaklı mikrobiyal tehlikelerin anlaşılmasına ve yönetilmesine yardımcı olabilir.

7.1.1 Su Kaynaklı Enfeksiyonlar

Kirli içme suyu yoluyla bulaşabilen patojenlerin özellikleri, davranışları ve dirençleri çeşitlidir. Tablo 7.1, içme suyu temini yönetimi için önemli olan patojenler hakkında genel bilgiler sağlar. Listelenen patojenlerin su kaynaklı olarak bulaşması, epidemiyolojik çalışmalar ve vaka hikayeleri ile doğrulanmıştır. Patojenliğin kanıtlanmasının bir kısmı, uygun konaklarda hastalığı yeniden üretmeyi içerir. Sağlıklı yetişkin gönüllülerin bilinen sayıda patojene maruz kaldığı deneysel çalışmalar bilgi sağlar, ancak bu veriler maruz kalan nüfusun sadece bir kısmı için geçerlidir; daha savunmasız altpopülasyonlara ekstrapolasyon daha ayrıntılı olarak incelenmesi gereken bir konudur.

Tablo 7.2, su kaynaklı hastalığın olası nedenleri olarak önerilen ancak kanıtların belirsiz veya eksik olduğu organizmalar hakkında bilgi sağlar. Patojen spektrumu, insan ve hayvan popülasyonlarında dalgalanmalar, atık suyun yeniden kullanımı, yaşam tarzı ve tıbbi müdahalelerdeki değişiklikler, nüfus hareketleri ve seyahat, yeni patojenler ve mutantlar için seçici baskılar veya mevcut patojenlerin rekombinasyonları gibi konak, patojen ve çevresel değişiklikler sonucunda değişebilir. Bireylerin bağışıklığı da bir patojenle temas yoluyla kazanılmış olsun veya yaş, cinsiyet, sağlık durumu ve yaşam koşulları gibi faktörlerden etkilenmiş olsun, önemli ölçüde farklılık gösterir.

Feço-oral yolla bulaşan patojenler için, içme suyu sadece bir bulaşma aracıdır. Besinlerin, ellerin, kap kacakların ve giysilerin kontaminasyonu da özellikle evsel sanitasyon ve hijyenin yetersiz olduğu durumlarda rol oynayabilir. Fekal-oral hastalık bulaşmasını azaltmak için suyun kalitesinin ve bulunabilirliğinin, atıkların bertaraf edilmesinin ve genel hijyenin iyileştirilmesi önemlidir. Mikrobiyal içme suyu güvenliği, yalnızca fekal kontaminasyonla ilgili değildir. Bazı organizmalar boru hatlı su dağıtım sistemlerinde (örneğin Legionella) büyürler, diğerleri ise kaynak sularında (örneğin Gine kurtçuk [Dracunculus medinensis]) bulunabilir ve salgınlara ve bireysel vakalara neden olabilir. Diğer bazı mikroplar (örneğin toksik siyanobakteriler) ise bu Kılavuzların başka yerlerinde ele alınan özel yönetim yaklaşımları gerektirir (bkz. bölüm 11.5).

Kirlenmiş içme suyu tüketimi en büyük riski oluşturmasına rağmen, diğer bulaşma yolları da hastalığa neden olabilir ve bazı patojenler çoklu yollarla bulaşır (örneğin adenovirüs) (Şekil 7.1). Bazı ciddi hastalıklar, sıcak sular ve besinlerin varlığı nedeniyle neden olan organizmaların çoğaldığı su damlacıklarının (aerosollerin) solunmasından kaynaklanır. Bunlara, Legionella spp. tarafından kaynaklanan legionelloz ve amip Naegleria fowleri (birincil amipik meningoensefalit) ve Acanthamoeba spp. (amipik menenjit, pulmoner enfeksiyonlar) tarafından kaynaklanan hastalıklar dahildir. Schistosomiasis (bilharziasis), enfekte su salyangozları tarafından salınan larval aşama (serkarya) cildin içine nüfuz ettiğinde bulaşan, tropikal ve subtropikal bölgelerde önemli bir parazitik hastalıktır. Esas olarak suyla temasta yayılır.

Tablo 7.1 İçme suyuyla bulaşan patojenler^a

Patojen	Tip tür/cins/grupb	Sağlık önemic	Su kaynaklarında kalıcılıkd	Klora karşı dirençe	Göreceli bulaşıcılıkf	Önemli hayvan kaynağı
Bakteriler
Burkholderia	B. pseudomallei	Yüksek	Çoğalabilir	Düşük	Düşük	Hayır
Kampilobakter	C. coli C.jejuni	Yüksek	Orta	Düşük	Orta	Evet
Escherichia coli – İshal yapıcıg		Yüksek	Orta	Düşük	Düşük	Evet
E. coli – Enterohemorajik	E. coli O157	Yüksek	Orta	Düşük	Yüksek	Evet
Francisella	F. tularensis	Yüksek	Uzun	Orta	Yüksek	Evet
Lejyonella	L.pneumophila	Yüksek	Çoğalabilir	Düşük	Orta	Hayır
Mikobakteriler (tüberküloz dışı)	Mycobacterium avium kompleksi	Düşük	Çoğalabilir	Yüksek	Düşük	Hayır
Salmonella tifi		Yüksek	Orta	Düşük	Düşük	Hayır
Diğer salmonellalar	S. enterica S. bongori	Yüksek	Çoğalabilir	Düşük	Düşük	Evet
Şigella	S. dizanteri	Yüksek	Kısa	Düşük	Yüksek	Hayır
Vibrio	V. cholerae O1 ve O139	Yüksek	Kısadan Uzunah	Düşük	Düşük	Hayır
Virüsler
Adenoviridae	Adenovirüsler	Orta	Uzun	Orta	Yüksek	Hayır
Astroviridae	Astrovirüsler	Orta	Uzun	Orta	Yüksek	Hayır
Caliciviridae	Norovirüsler, Sapovirüsler	Yüksek	Uzun	Orta	Yüksek	Potansiyel olarak
Hepeviridae	Hepatit E virüsü	Yüksek	Uzun	Orta	Yüksek	Potansiyel olarak
Picornaviridae	Enterovirüsler, Parechovirüsler, Hepatit A virüsü	Yüksek	Uzun	Orta	Yüksek	Hayır
Reoviridae	Rotavirüsler	Yüksek	Uzun	Orta	Yüksek	Hayır

Tablo 7.1 (Devamı)

Patojen	Tip tür/cins/grupb	Sağlık önemic	Su kaynaklarında kalıcılıkd	Klora karşı dirençe	Göreceli bulaşıcılıkf	Önemli hayvan kaynağı
Tek hücreli
Akantamoeba	A. culbertsoni	Yüksek	Çoğalabilir	Yüksek	Yüksek	Hayır
Kriptosporidyum	C. hominis/parvum	Yüksek	Uzun	Yüksek	Yüksek	Evet
Siklospora	C. cayetanensis	Yüksek	Uzun	Yüksek	Yüksek	Hayır
Entamoeba	E. histolytica	Yüksek	Orta	Yüksek	Yüksek	Hayır
Giardia	G. bağırsak	Yüksek	Orta	Yüksek	Yüksek	Evet
Naegleria	N. fowleri	Yüksek	Çoğalabilir	Düşük	Orta	Hayır
Helmintler
Drakunculus	D.medinensis	Yüksek	Orta	Orta	Yüksek	Hayır

a Bu tablo, içme suyu kaynaklarında bulunmaları nedeniyle sağlık açısından önemli olduğuna dair bazı kanıtların bulunduğu patojenleri içermektedir. Bunlar ve diğer patojenler hakkında daha fazla bilgi bölüm 11'de sunulmaktadır.

b Listelenen türler (örn. L. pneumophila) su yoluyla bulaşmayla en sık bağlantılı olanlardır ancak diğer türler de hastalığa neden olabilir.

c Sağlığın önemi, salgınlarla ilişkisi de dahil olmak üzere hastalığın görülme sıklığı ve ciddiyeti ile ilgilidir.

d 20 °C'deki suda enfeksiyon aşamasının tespit süresi: kısa, 1 haftaya kadar; orta, 1 hafta ila 1 ay; uzun, 1 aydan fazla.

e Patojen türleri ve grupları içerisinde dirençte muhtemelen su temini ve çalışma koşullarının özelliklerinden daha fazla etkilenebilecek farklılıklar olabilir. Direnç, 20 °C'de %99 inaktivasyona dayanmaktadır; burada genellikle düşük, < 1 dk.mg/L, orta 1-30 dk.mg/L ve yüksek > 30 dk.mg/L'lik bir Ct99'u temsil eder (burada C = Aşağıdaki koşullar altında mg/L cinsinden serbest klor konsantrasyonu ve t = dakika cinsinden temas süresi: enfeksiyon aşaması geleneksel dozlarda ve temas sürelerinde arıtılmış suda serbestçe süspanse edilir ve pH 7 ile 8 arasındadır. Legionella ve mikobakteriler gibi biyofilmlerde hayatta kalan ve büyüyen organizmaların klorlamadan korunacağını kaydetti.

f Gönüllü insanlarla yapılan deneylerden, epidemiyolojik kanıtlardan ve deneysel hayvan çalışmalarından. Yüksek, enfektif dozların 1-102 organizma veya partikül, orta 102-104 ve düşük > 104 olabileceği anlamına gelir.

g Enteropatojenik, enterotoksijenik, enteroinvazif, yaygın olarak yapışık ve enteroagregatif içerir.

h Vibrio cholerae, kopepodlar ve diğer suda yaşayan organizmalarla birlikte uzun süre varlığını sürdürebilir.

Güvenli içme suyunun kullanıma hazır olması, ev taşımak için su toplamak veya banyo veya çamaşır suyu kullanmak gibi durumlarda kirli su kaynaklarıyla temas ihtiyacını azaltarak hastalık önlemeye katkıda bulunur. Kirli, toprak veya dışkı ile kirlenmiş içme suyunun, Balantidium coli (balantidiasis) ve bazı helmintler (Fasciola, Fasciolopsis, Echinococcus, Spirometra, Ascaris, Trichuris, Toxocara, Necator, Ancylostoma, Strongyloides ve Taenia solium türleri) gibi diğer bulaşıcı parazitlerin taşıyıcısı olarak hareket etmesi düşünülebilir. Ancak, bunların çoğunda normal bulaşma şekli, kirli içme suyu tüketmek yerine, dışkıyla kirlenmiş gıda veya dışkıyla kirlenmiş toprağın (Taenia solium durumunda, pişirilmemiş domuz etindeki larval sistikersus aşamasının yutulması) içinde yumurtaların yutulmasıdır.

Çevre ortamında doğal olarak bulunan diğer patojenler, savunmasız altpopülasyonlarda hastalığa neden olabilir: yaşlılar veya çok küçük çocuklar, yanık veya geniş yaraları olan kişiler, immünosüpresif tedavi görenler veya edinilmiş immün yetersizlik sendromu (AIDS) olanlar. Bu tür kişiler tarafından içme veya banyo için kullanılan suda eğer bu sayıda organizma bulunursa, ciltte ve göz, kulak, burun ve boğaz mukozasında çeşitli enfeksiyonlara neden olabilirler.

Bu tür ajanların örnekleri Pseudomonas aeruginosa ve Flavobacterium, Acinetobacter, Klebsiella, Serratia, Aeromonas türleri ve belirli “yavaş büyüyen” (tüberküloz olmayan) miksobakterilerdir (Destekleyici belgeye bakın; Ek 1). Bu organizmaların birçoğu Tablo 7.2’de listelenmiştir (ve bölüm 11’de daha ayrıntılı olarak tanımlanmaktadır). Tablo 7.1’de listelenen insan patojenlerinin çoğu (ayrıca bölüm 11’de daha ayrıntılı olarak tanımlanmıştır) dünya çapında yaygındır; ancak kolera veya gine kurtçuk hastalığı salgınlarına neden olanlar gibi bazıları bölgeseldir.

Dracunculus medinensis’in eradikasyonu Dünya Sağlık Meclisi tarafından tanınan bir hedeftir (1991). Tablo 7.1’de gösterilmeyen, ancak su yoluyla bulaşan başka patojenlerin de olması muhtemeldir. Bunun nedeni, yeni veya daha önce tanınmayan patojenlerin sürekli olarak keşfedilmesiyle (WHO, 2003) suyun bulaşma yolu olduğu bilinen patojenlerin sayısının artmaya devam etmesidir.

7.1.2 Yeni Ortaya Çıkan Sorunlar

“İçme suyundaki yeni ortaya çıkan sorunlar” kavramı, çeşitli gelişmeleri kapsar. İnsan gelişimi, nüfus artışı ve hareketi ve iklim değişikliği (bkz. bölüm 6.1) gibi küresel değişimler, su kaynaklı hastalık risklerini etkileyebilecek su kaynaklarının kalitesi ve miktarı üzerinde baskı oluşturur. 1972 ile 1999 yılları arasında 35 yeni hastalık etkeni keşfedilmiş ve birçoğu uzun süreli hareketsizlikten sonra yeniden ortaya çıkmış veya daha önce bildirilmeyen bölgelere yayılmıştır (WHO, 2003). 2003 yılında, çok uluslu bir salgına neden olan ağır akut solunum sendromunun nedeni olarak bir koronavirüs tanımlandı. Daha yakın bir zamanda, hayvan rezervuarlarından kaynaklanan influenza virüsleri birkaç kez insanlara bulaşarak grip pandemileri ve mevsimsel salgın grip epizodlarına neden olmuştur (bkz. Destekleyici belge, Mevcut en son kanıtların su ve atık su yoluyla potansiyel kuş gribi (H5N1) bulaşmasına ilişkin incelemesi ve insan sağlığı risklerini azaltma yolları; Ek 1). Zoonotik patojenler, yeni ortaya çıkan patojenlerin %75’ini oluşturmakta ve insan sağlığı için artan bir endişe kaynağıdır, ayrıca kesinlikle insandan insana bulaşan patojenler de endişe vericidir. Zoonotik patojenler, içme suyunun ve çevre suyunun güvenliğini sağlamak için, şimdi ve gelecekte en büyük zorlukları oluşturmaktadır (bkz. Destekleyici belge, Su kaynaklı zoonozlar; Ek 1). Ortaya çıkan her zoonotik ya da zoonotik olmayan patojen için, su yoluyla bulaşıp bulaşamayacağı ve eğer bulaşıyorsa, bu riski en aza indirgemek için hangi önleme ve kontrol önlemlerinin önerilebileceği değerlendirilmelidir.

Tablo 7.2 İçme suyu yoluyla bulaşmanın önerildiği ancak kanıtların kesin olmadığı veya eksik olduğu mikroorganizmalar.^a

Mikroorganizma	Tip tür/cins/grupb	Su yoluyla bulaşma kanıtı (veya epidemiyolojik özellikler)	Su kaynaklarında varlık ve davranış	Klora karşı dirençc
Bakteriler
Asinetobakter	A. calcoaceticus baumannii kompleksi	Sağlık tesislerinde olası sorun (gastrointestinal olmayan)	Yaygındır ve çoğalabilir	Düşük
Aeromonas	A. hidrofil	Klinik izolatlar çevresel izolatlarla eşleşmiyor	Yaygındır ve çoğalabilir	Düşük
Enterobakter	E. sakazakii	Bebek mamasıyla ilişkili enfeksiyon; su yoluyla bulaşmaya dair kanıt yok	Olası olmayan	Düşük
Helikobakter	H. pilori	Önerilen ancak doğrudan kanıt yok; ailesel bulaşmanın birincil yolu	Tespit edildi, sınırlı bir süre hayatta kaldı	Düşük
Klebsiella	K. pneumoniae	Sağlık tesislerinde olası sorun (gastrointestinal olmayan)	Çoğalabilir	Düşük
Leptospira	L. sorgulayıcılar	İçme suyu yoluyla bulaştığına dair kanıt yok. Öncelikle kirlenmiş yüzey suyuyla temas yoluyla yayılır; Sel ile ilgili salgınlar	Aylarca suda yaşayabilir	Düşük
Psödomonaslar	P. aeruginosa	Sağlık tesislerinde olası sorun (gastrointestinal olmayan)	Yaygındır ve çoğalabilir	Orta
Stafilokok	S. aureus	İçme suyu yoluyla bulaştığına dair kanıt yok; eller en önemli kaynaktır	Yaygındır ve çoğalabilir	Orta
Tsukamurella	T. paurometabola	Sağlık tesislerinde olası sorun (gastrointestinal olmayan)	Yaygındır ve çoğalabilir	Bilinmeyen
Yersinia	Y. enterokolitika	Suda tespit edilen türler muhtemelen patojen değildir; gıda birincil kaynaktır	Yaygındır ve çoğalabilir	Orta
Virüsler
Filoviridae	Ebola virüsü	İçme suyu yoluyla bulaştığına dair kanıt yok	Olası olmayan	Düşük
Ortomiksoviridae	Grip virüsleri	Su yoluyla bulaşmaya dair kanıt yok	Olası olmayan	Düşük
Coronaviridae	Şiddetli akut solunum sendromu (SARS) koronavirüsleri	Damlacıkların solunması yoluyla bulaşmaya dair bazı kanıtlar	Olası olmayan	Bilinmeyen
Picornaviridae/Kobuvirüs	Aichivirüs	Dışkı atıklarında, atık sularda ve bazen kirlenmiş içme suyunda bulunur	Muhtemelen dışkıyla kirlenmiş suda mevcut	Orta
Tek hücreli
Balantidyum	B.coli	1971’de bildirilen bir salgın	Saptanmış	Yüksek
Blastosist	B. hominis	Makul ama sınırlı kanıt	Bilinmiyor, kalıcı muhtemelend	Yüksek
İzospora	I. belli	Mantıklı ama kanıt yok	Bilinmeyen	Yüksek
Mikrosporidia	–	Makul ancak sınırlı kanıt; Çoğunlukla edinilmiş immün yetmezlik sendromu (AIDS) olan kişilerde enfeksiyonlar	Algılandı, kalıcılık muhtemel	Orta
Toksoplazma	T. gondii	1995 yılında bildirilen bir salgın	Uzun	Yüksek
Helmintler
Fasciola	F. hepatica F. gigantica	Olasıdır, hiperendemik bölgelerdeki suda tespit edilmiştir	Saptanmış	Yüksek
Serbest yaşayan nematodlar (Dracunculus medinensis dışında)	–	Makul, ancak bulaşma öncelikli olarak gıda veya toprakla ilişkili	Tespit edildi ve çoğalabilir	Yüksek
Mikroorganizma
Şistozoma	S. mansoni S. japonicum S. mekongi S. intercalatum S. hematobium	İçme suyu yoluyla bulaştığına dair kanıt yok. Güvenli içme suyuna erişimin yetersiz olduğu topluluklarda öncelikle kirli yüzey sularıyla temas yoluyla yayılır.	Yaşam döngüsü, hayvan ve salyangoz konakçılarını içerir; tatlı su salyangozlarında üremenin ardından suya karışabilir	Orta

a Bunlar ve diğer patojenler hakkında daha fazla bilgi bölüm 11'de sunulmaktadır.

b Listelenen türler (örn. H. pylori), su yoluyla bulaşmayla en sık bağlantılı olanlardır ancak diğer türler de hastalığa neden olabilir.

c Direnç, 20 °C'de %99 inaktivasyona dayanmaktadır; burada genellikle düşük, < 1 dk.mg/L, orta 1-30 dk.mg/L ve yüksek > 30 dk.mg/L'lik bir Ct99'u temsil eder (burada C = Aşağıdaki koşullar altında mg/L cinsinden serbest klor konsantrasyonu ve t = dakika cinsinden temas süresi: enfeksiyon aşaması geleneksel dozlarda ve temas sürelerinde arıtılmış suda serbestçe süspanse edilir ve pH 7 ile 8 arasındadır. Pseudomonas aeruginosa gibi biyofilmlerde hayatta kalan ve büyüyen organizmaların klorlamadan korunacağını kaydetti.

d Kalıcılık, 1 ay veya daha uzun süre hayatta kalmak anlamına gelir.

Şekil 7.1 Suyla ilişkili patojenlerin bulaşma yolları ve örnekleri

7.1.4 Halk Sağlığı Yönleri

Su kaynaklı hastalık salgınları çok sayıda kişiyi etkileyebilir ve içme suyu kalitesi üzerinde kontrol önlemlerinin geliştirilmesi ve uygulanmasındaki birinci öncelik bu tür salgınların kontrolü olmalıdır. Mevcut kanıtlar, içme suyunun salgın dışı durumlarda genel hastalık oranlarına katkıda bulunabileceğini de göstermektedir. Bu nedenle, içme suyu kalitesinin kontrolü, toplumdaki su kaynaklı hastalıkları da ele almalıdır.

Tecrübe, su kaynaklı hastalık salgınlarının tespit edilmesi için sistemlerin, sosyoekonomik gelişme seviyesindeki tüm ülkelerde tipik olarak yetersiz olduğunu göstermiştir. Salgınların tespit edilememesi, gerçekleşmedikleri anlamına gelmez; içme suyunun mutlaka güvenli olduğunu da göstermez.

Kirlenmiş içme suyu yoluyla bulaşan bazı patojenler, şiddetli ve bazen ölümcül hastalıklara neden olur. Bunlara örnek olarak, tifo, kolera, bulaşıcı hepatit (hepatit A virüsü veya hepatit E virüsü tarafından kaynaklanır) ve Shigella spp. ve E. coli O157 tarafından kaynaklanan hastalıklar verilebilir. Diğerleri ise genellikle daha hafif sonuçlarla, yani kendi kendini sınırlayan ishal hastalıklarıyla (örneğin norovirüsler, Cryptosporidium) ilişkilidir.

Patojenlere maruz kalmanın etkileri tüm bireyler için aynı değildir ve dolayısıyla tüm nüfuslar için de aynı değildir. Tekrarlanan maruz kalma, kazanılan bağışıklığın etkileri nedeniyle daha düşük hastalık olasılığı veya şiddeti ile ilişkilendirilebilir. Bazı patojenler için (örneğin hepatit A virüsü) bağışıklık ömür boyu sürerken, diğerleri için (örneğin Campylobacter) koruyucu etkiler birkaç ay ile birkaç yıl arasında sınırlı olabilir. Buna karşılık, savunmasız altpopülasyonlar (örneğin gençler, yaşlılar, hamile kadınlar, bağışıklığı baskılanmış kişiler) daha yüksek hastalık olasılığına sahip olabilir veya hastalık ölüm dahil olmak üzere daha şiddetli olabilir. Tüm patojenler tüm savunmasız altpopülasyonlarda daha fazla etkiye sahip değildir.

Tüm enfekte birey semptomatik hastalık geliştirmeyecektir. Enfekte popülasyonun asemptomatik olan (taşıyıcılar dahil) oranı, patojenler arasında ve ayrıca nüfus özellikleri, örneğin bağışıklık prevalansı gibi faktörlere bağlıdır. Asemptomatik enfeksiyonları olanlar ile hastalık sırasında ve sonrasında hastalar, patojenlerin ikincil yayılmasına katkıda bulunabilirler.

Kısaltmaların İngilizce ve Türkçe Anlamları

• 2,4-D: 2,4-dichlorophenoxyacetic acid – 2,4-D: 2,4-diklorofenoksiasetik asit
• 2,4-DB: 2,4-dichlorophenoxybutyric acid – 2,4-DB: 2,4-diklorofenoksibutirik asit
• 2,4-DP: dichlorprop – 2,4-DP: diklorprop
• 2,4,5-T: 2,4,5-trichlorophenoxyacetic acid – 2,4,5-T: 2,4,5-triklorofenoksiasetik asit
• 2,4,5-TP: 2,4,5-trichlorophenoxy propionic acid; fenoprop – 2,4,5-TP: 2,4,5-triklorofenoksi propiyonik asit; fenoprop
• AAS: atomic absorption spectrometry – AAS: atomik absorpsiyon spektrometresi
• Absor: absorptiometry – Absor: absorpsiyometri
• ADI: acceptable daily intake – ADI: kabul edilebilir günlük alım miktarı
• AES: atomic emission spectrometry – AES: atomik emisyon spektrometresi
• AIDS: acquired immunodeficiency syndrome – AIDS: Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu
• AMPA: aminomethylphosphonic acid – AMPA: aminometilfosfonik asit
• ARfD: acute reference dose – ARfD: akut referans dozu
• ATX: anatoxin – ATX: anatoksin
• BDCM: bromodichloromethane – BDCM: bromodiklorometan
• BMD: benchmark dose – BMD: referans dozu
• BMDL: lower confidence limit on the benchmark dose – BMDL: kıyaslama dozunda daha düşük güven sınırı
• BMDLx: lower 95% confidence limit on the benchmark dose for an x% response – BMDLx: %x yanıt için referans dozda %95’lik daha düşük güven sınırı
• BTEX: benzene, toluene, ethylbenzene and xylenes – BTEX: benzen, toluen, etilbenzen ve ksilenler
• Bti: Bacillus thuringiensis israelensis – Bti: Bacillus thuringiensis israelensis
• bw: body weight – bw: vücut ağırlığı
• CAS: Chemical Abstracts Service – CAS: Kimyasal Özetler Hizmeti
• Col: colorimetry – Col: kolorimetri
• CPVC: chlorinated polyvinyl chloride – CPVC: klorlu polivinil klorür
• CSAF: chemical-specific adjustment factor – CSAF: kimyasala özgü ayarlama faktörü
• Ct: product of disinfectant concentration and contact time – Ct: dezenfektan konsantrasyonunun ve temas süresinin çarpımı
• CYN: cylindrospermopsin – CYN: silindirdrospermopsin
• DAEC: diffusely adherent E. coli – DAEC: yaygın olarak yapışan E. coli
• DALY: disability-adjusted life year – DALY: engelliliğe göre ayarlanmış yaşam yılı
• DBCM: dibromochloromethane – DBCM: dibromoklorometan
• DBCP: 1,2-dibromo-3-chloropropane – DBCP: 1,2-dibromo-3-kloropropan
• DBP: disinfection by-product – DBP: dezenfeksiyon yan ürünü
• DCA: dichloroacetic acid – DCA: dikloroasetik asit
• DCB: dichlorobenzene – DCB: diklorobenzen
• DCP: dichloropropane – DCP: dikloropropan
• DDT: dichlorodiphenyltrichloroethane – DDT: diklorodifeniltrikloroetan
• DEHA: di(2-ethylhexyl)adipate – DEHA: di(2-etilheksil)adipat
• DEHP: di(2-ethylhexyl)phthalate – DEHP: di(2-etilheksil)ftalat
• DNA: deoxyribonucleic acid – DNA: deoksiribonükleik asit
• DPD: N,N-diethyl-1,4-phenylenediamine sulfate – DPD: N,N-dietil-1,4-fenilendiamin sülfat
• EAAS: electrothermal atomic absorption spectrometry – EAAS: elektrotermal atomik absorpsiyon spektrometrisi
• EAEC: enteroaggregative E. coli – EAEC: enteroagregatif E. coli
• ECD: electron capture detector – ECD: elektron yakalama dedektörü
• EDTA: ethylenediaminetetraacetic acid; edetic acid – EDTA: etilendiamintetraasetik asit; edetik asit
• EHEC: enterohaemorrhagic E. coli – EHEC: enterohemorajik E. coli
• EIEC: enteroinvasive E. coli – EIEC: enteroinvazif E. coli
• ELISA: enzyme-linked immunosorbent assay – ELISA: enzime bağlı immünosorbent tahlili
• EPEC: enteropathogenic E. coli – EPEC: enteropatojenik E. coli
• ETEC: enterotoxigenic E. coli – ETEC: enterotoksijenik E. coli
• F₀: parental generation – F₀: ebeveyn nesli
• F₁: first filial generation – F₁: ilk evlat nesli
• FAAS: flame atomic absorption spectrometry – FAAS: alevli atomik absorpsiyon spektrometresi
• FAO: Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü
• FD: fluorescence detector – FD: floresans dedektörü
• FID: flame ionization detector – FID: alev iyonizasyon dedektörü
• FPD: flame photodiode detector – FPD: alev fotodiyot dedektörü
• GAC: granular activated carbon – GAC: granüler aktif karbon
• GC: gas chromatography – GC: gaz kromatografisi
• GL: guidance level (used for radionuclides in drinking-water) – GL: kılavuz seviyesi (içme suyundaki radyonüklidler için kullanılır)
• GV: guideline value – GV: kılavuz değer
• HAA: haloacetic acid – HAA: haloasetik asit
• HAV: hepatitis A virus – HAV: hepatit A virüsü
• HCB: hexachlorobenzene – HCB: heksaklorobenzen
• HCBD: hexachlorobutadiene – HCBD: hekzaklorobutadien
• HCH: hexachlorocyclohexane – HCH: hekzaklorosikloheksan
• HEV: hepatitis E virus – HEV: hepatit E virüsü
• HIV: human immunodeficiency virus – HIV: insan bağışıklık yetersizliği virüsü
• HPC: heterotrophic plate count – HPC: heterotrofik plaka sayısı
• HPLC: high-performance liquid chromatography – HPLC: yüksek performanslı sıvı kromatografisi
• IARC: International Agency for Research on Cancer – IARC: Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı
• IC: ion chromatography – IC: iyon kromatografisi
• ICP: inductively coupled plasma – ICP: indüktif olarak eşleşmiş plazma
• ICRP: International Commission on Radiological Protection – ICRP: Uluslararası Radyolojik Koruma Komisyonu
• IDC: individual dose criterion – IDC: bireysel doz kriteri
• IPCS: International Programme on Chemical Safety – IPCS: Uluslararası Kimyasal Güvenlik Programı
• IQ: intelligence quotient – IQ: zeka bölümü
• ISO: International Organization for Standardization – ISO: Uluslararası Standardizasyon Örgütü
• JECFA: Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives – JECFA: Gıda Katkı Maddeleri Ortak FAO/WHO Uzman Komitesi
• JMPR: Joint FAO/WHO Meeting on Pesticide Residues – JMPR: Pestisit Kalıntılarına İlişkin FAO/WHO Ortak Toplantısı
• LC: liquid chromatography – LC: sıvı kromatografisi
• LOAEL: lowest-observed-adverse-effect level – LOAEL: gözlemlenen en düşük yan etki düzeyi
• LRV: log₁₀ reduction value – LRV: log₁₀ azaltma değeri
• MC: microcystin – MC: mikrosistin
• MCB: monochlorobenzene – MCB: monoklorobenzen
• MCPA: 4-(2-methyl-4-chlorophenoxy)acetic acid – MCPA: 4-(2-metil-4-klorofenoksi)asetik asit
• MCPB: 2,4-MCPB; 4-(4-chloro-o-tolyloxy)butyric acid; 4-(4-chloro2 methylphenoxy)butanoic acid – MCPB: 2,4-MCPB; 4-(4-kloro-o-toliloksi)bütirik asit; 4-(4-kloro2 metilfenoksi)bütanoik asit
• MCPP: 2(2-methyl-chlorophenoxy) propionic acid; mecoprop – MCPP: 2(2-metil-klorofenoksi) propiyonik asit; mekoprop
• MDL: method detection limit – MDL: yöntem tespit limiti
• MMT: methylcyclopentadienyl manganese tricarbonyl – MMT: metilsiklopentadienil manganez trikarbonil
• MS: mass spectrometry – MS: kütle spektrometresi
• MS/MS: tandem mass spectrometry – MS/MS: tandem kütle spektrometresi
• MTBE: methyl tertiary-butyl ether – MTBE: metil üçüncül-bütil eter
• MX: 3-chloro-4-dichloromethyl-5-hydroxy-2(5H)-furanone – MX: 3-kloro-4-diklorometil-5-hidroksi-2(5H)-furanon
• NDMA N-nitrosodimethylamine – NDMA N-nitrosodimetilamin
• NOAEL: no-observed-adverse-effect level – NOAEL: advers etkinin gözlemlenmediği düzey
• NOEL: no-observed-effect level – NOEL: etki gözlemlenmeyen düzey
• NTA: nitrilotriacetic acid – NTA: nitrilotriasetik asit
• NTP: National Toxicology Program (USA) – NTP: Ulusal Toksikoloji Programı (ABD)
• NTU: nephelometric turbidity unit – NTU: nefelometrik bulanıklık birimi
• PAC: powdered activated carbon – PAC: toz aktif karbon
• PAH: polynuclear aromatic hydrocarbon – PAH: polinükleer aromatik hidrokarbon
• PCE: tetrachloroethene – PCE: tetrakloroeten
• PCP: pentachlorophenol – PCP: pentaklorofenol
• PCR: polymerase chain reaction – PCR: polimeraz zincir reaksiyonu
• PD: photoionization detector – PD: fotoiyonizasyon dedektörü
• PDA: photodiode array – PDA: fotodiyot dizisi
• PMTDI: provisional maximum tolerable daily intake – PMTDI: geçici maksimum tolere edilebilir günlük alım miktarı
• PPA: protein phosphatase assay – PPA: protein fosfataz tahlili
• PT: purge and trap – PT: arındır ve tuzağa düşür
• PTDI: provisional tolerable daily intake – PTDI: geçici tolere edilebilir günlük alım
• PTMI: provisional tolerable monthly intake – PTMI: geçici tolere edilebilir aylık alım
• PTWI: provisional tolerable weekly intake – PTWI: geçici tolere edilebilir haftalık alım
• PVC: polyvinyl chloride – PVC: polivinil klorür
• QMRA: quantitative microbial risk assessment – QMRA: niceliksel mikrobiyal risk değerlendirmesi
• RNA: ribonucleic acid – RNA: ribonükleik asit
• SI: Système international d’unités (International System of Units) – SI: Système uluslararası d’unités (Uluslararası Birim Sistemi)
• SODIS: solar water disinfection – SODIS: güneş enerjisiyle su dezenfeksiyonu
• STX: saxitoxin – STX: saksitoksin
• sp.: species (singular) – sp.: türler (tekil)
• spp.: species (plural) – spp.: türler (çoğul)
• subsp.: subspecies (singular) – subsp.: alt tür (tekil)
• TBA: terbuthylazine – TBA: terbutilazin
• TCB: trichlorobenzene – TCB: triklorobenzen
• TCE: trichloroethene – TCE: trikloroeten
• TCU: true colour unit – TCU: gerçek renk birimi
• TD₀₅: tumorigenic dose05 , the dose associated with a 5% excess incidence of tumours in experimental animal studies – TD₀₅: tümörijenik doz₀₅, deneysel hayvan çalışmalarında tümör vakalarının %5 fazla olmasıyla ilişkili doz
• TDI: tolerable daily intake – TDI: tolere edilebilir günlük alım miktarı
• TDS: total dissolved solids – TDS: toplam çözünmüş katılar
• THM: trihalomethane – THM: trihalometan
• TID: thermal ionization detector; total indicative dose – TID: termal iyonizasyon dedektörü; toplam gösterge dozu
• UF: uncertainty factor – UF: belirsizlik faktörü
• UN: United Nations – BM: Birleşmiş Milletler
• UNICEF: United Nations Children’s Fund – UNICEF: Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu
• UNSCEAR: United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation – UNSCEAR: Birleşmiş Milletler Atomik Radyasyonun Etkileri Bilimsel Komitesi
• USA: United States of America – ABD: Amerika Birleşik Devletleri
• UV: ultraviolet – UV: ultraviyole
• UVPAD: ultraviolet photodiode array detector – UVPAD: ultraviyole fotodiyot dizisi dedektörü
• WHO: World Health Organization – DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü
• WHOPES: World Health Organization Pesticide Evaluation Scheme – WHOPES: Dünya Sağlık Örgütü Pestisit Değerlendirme Planı
• WSP: water safety plan – WSP: su güvenliği planı
• YLD: years of healthy life lost in states of less than full health (i.e. years lived with a disability) – YLD: Sağlığın tam olmadığı durumlarda kaybedilen sağlıklı yaşam yılları (yani engellilikle geçirilen yıllar)
• YLL: years of life lost by premature mortality – YLL: Erken ölüm nedeniyle kaybedilen yaşam yılları